معماری قاجار پهلوی

معماری ایران از اواخر دوره قاجار و شروع دوره پهلوی دچار هرج و مرج و آشفتگی شد در این دوران ما شاهد احداث همزمان ساختمانهایی هستیم كه هر كدام بیانگر یكی از مكاتب فكری دوره هایی مشخص از تاریخ ایران هستند :
كاخ مرمر به تقلید از معماری سنتی و عمارت شهربانی كل كشور به تقلید از تخت جمشید و ساختمانهای بلدیه ( شهرداری ) و پستخانه به شمال و جنوب میدان امام ( سپه ) به تقلید از معماری نئوكلاسیك فرانسه ساخته شدند . در این دوره تلاش می شد كه پیوندی بین سه طیف فكری به وجود آید : ساختماهای وزارت امور خارجه ، اداره پست ، صندوق پس انداز بانك ملی را در واقع می توان به عنوان نمونه این گونه ساختمانهای التقاطی نام برد . این گرایشهای متفاوت و بعضا متضاد در معماری این دوره ناشی از اختلاف در گرایشهای سیاسی و ایدوئولوژیك این عصر از تاریخ ایران است كه ریشه در جریانهای عقیدتی - سیاسی اواخر دوره قاجار و اوایل دوران پهلوی دارد . جریانهای مذكور را می توان به سه دسته تقسیم كرد :
گروه اول ، سنت گرایان ، كه اساس تفكر سیاسی و بینش دینی آنها هماهنگی دین با سیاست و احیاء و توسعه سنتهای هزار ساله جامعه ایرانی بود . پرچمداران این نهضت در آن برهه از زمان شیخ فضل الله نوری بود و بعد از ایشان سید حین مدرس ادامه دهنده راه وی گشت .

گروه دوم ، غرب گرایان ، كه اساس ذهنیت آنها ، به گفته تقی زاده ، بر تقلید از فرق سر تا انگشت پا از غرب در همه شئون اقتصادی ، اجتماعی ، سیاسی بود . هسته اصلی این گروه را تحصیل كردگان ایرانی تشكیل می دادند كه تازه از اروپا به ایران برگشته بودند .

گروه سوم ، ملی گرایان ، كه بنیاد فكری آنها بازگشت به عظمت امپراتوری هخامنشی و ساسانی بود . این گروه فرهنگ اسلامی و فرهنگ اروپایی را غیر ایرانی می دانستند و بعنوان جایگزین آنها بازگشت به فرهنگ آریایی دوهزار و پانصد ساله با دین و مذهب بود . كه این امر ناشی از جریانهای به اصطلاح روشنفكرانه مادی گرایی و توسعه و ترویج نظریات سوسیالیسم و ماركسیسم در بین طبقه تحصیل كرده اروپا بود . این دو جری فكری اثبات خود را در تخریب آثار گذشته می دید و سعی داشت هر چه را بوی گذشته می داد از بین ببرد .
در سایر شئون اجتماعی كشور نیز ما شاهد تقابل این بینشهای متفاوت هستیم . بعنوان مثال در ادبیات ، گروه غرب گرا ، تغییر خط فارسی به لاتین را - به سبك آتاتورك در تركیه - علم كرد و گروه ملی گرا نیز عرب زدایی از خط و ادبیات فارسی را مطرح نمود و گروه سنت گرا برخود واجب دید كه از سنت سعدی و حافظ و دیگر بلند پایگان آسمان ادب ایرانی پاسداری نماید .
در ادبیات به زعم مردان بزرگی چون استاد دهخدا ، استاد همایی و استاد فروزانفر و دیگر عزیزان اقدامات غرب گرایان و ملی گرایان بی نتیجه ماند و تحول جدیدی در ادبیات از بطن شعر و ادبیات سنتی تراوش كرده و رشد نمود .
لیكن در معماری به دلیل انتصاب غرب گرایان و تحصیل كردگان بوزار پاریس و بعدا مكتب فلورانس و رم در شهرسازی انگلستان و امریكا شد .
گرچه گودار و ماكسیم سیرو ازنظر تفكر ، ارزش زیادی برای معماری سنتی و تاریخ تحول آن قایل بودند و در این رهگذر خدمات ارزشمندی به ثبت تاریخ معماری ایرانی نمودند ولی خود شخصا از پیروان مكتب نئوكلاسیك و یا به عبارتی ملی گرایان نوین بودند . شاهد این واقعیت ، ساختمان موزه ایران باستان كه تقلیدی از طاق كسری است .
غلبه مكتب غرب گرایان در مدارس معماری كشور ، كار را بدانجا كشید كه توصیف مسجد جامع اصفهان ، میدان نقش جهان ، گنبد سلطانیه ، طاق كسری و تخت جمشید را باید از اروپاییان و ترجمه كتابهای آنها دریافت میكردیم . دانشجویان و مهندسان معمار این مرز و بوم اقدامات هوسمان در پاریس و هوارد در انگلستان و كارهای میكل آنژ در فلورانس و رم را بهتر از كاخ گلستان ، مسجد شیخ لطف الله و كاخ سروستان می شناختند و اطلاعات مربوط به طاق كسری كه از عجایب روزگار خود بوده برای متخصصین محدود به این بود كه بنا در خاك عراق است .
نتیجه این انفعال فرهنگی ، بخصوص در زمینه معماری ، عرضه و تكمیل سبكهای مختلف معماری اروپا و امریكا در دهه های اخیر به كشور بوده است . با تسلط فكری غرب گرایانه بر معماری كشور و فاصله گرفتن از معماری سنتی كار بدانجا كشید كه تخریب بنا های گذشته در توسعه های جدید شهری و تخریب كاروانسراهای قدیمی در احداث جاده های بین شهری عملی پسندیده و تجدد گرایانه تلقی شد . این وضع باعث گردید كه بسیاری از بناهای باارزش متروك و یا مخروبه گردد .
همانگونه كه تقلید كوركورانه از معماری غرب باعث انحطاط هنر و معماری این مرز و بوم شد ، تقلید از معماری گذشته و سنتی نیز به معنی ارتجاع و قهقرا رفتن گشت . تحول و تعالی هر هنری بستگی به شناخت دقیق آثار گذشته و درك صحیح ضرورتها و نیازهای حال جامعه دارد تا با استفاده از فرهنگ و سنت دیرینه و خطا و صواب گذشتگان و در جهت جوابگویی به نیازهای جامعه ، راه حلهای بدیع ، اصیل و تازه ای ارائه گردد .


شروع دوره پهلوی ( دوره رضا خانی )

حال می پردازیم به معماری ایران از سال 1300 به بعد .
اول شروع دوره رضاخانی تا مدت پنج سال یا بیشتر هیچگونه اثر هنری را نمی یابیم و هیچ كار مهمی صورت نمی گیرد و كارها به روال قبل پیش می رود . ( حركت دوره معماری و تحول آن )
قسمت دوم از سال 1305 و 1306 ببعد شروع می شود و فعالیت ساختمانی تا زمان جنگ جهانی دوم گرفتار ركود شدید كارهای ساختمانی و یا حتی تعطیل می شود .
قسمت سوم بعد از پایان جنگ و پیدا شدن دو ماتریال تازه یعنی آهن و بتن و اثرات آن در معماری است .
از این تاریخ به بعد است كه حركت معماری دوره پهلوی شروع و آغز می گردد . اوایل شروع حكومت رضاخان یكی از بدترین شرایط ممكن اقتصادی در ایران بود و از نظر اقتصادی ، فرهنگی و اجتماعی ركودی چشمگیر مشاهده می شد و اكثر ساختماها طبق روال سابق با خشت خام و چوب ساخته می شد و سقف ها بصورت شیروانی و از ستون های چوبی استفاده می شد .
در شروع آن دوره معمار تحصیلكرده ای وجود نداشت و معماران عالی هم دیگر ذوق و سلیقه و تجربه پدران و گذشتگان و استادان خود را از دست داده و بنا در آن دوره واقعا سیر قهقرایی می پیمود و ساختمانها بدون نقشه و در سر محل روی زمین طرح می شد .
معماری سبك ملی

در دوره رضا شاه ایجاد نوعی معماری عمدتا برای ابنیه دولتی و یا بناهای عمومی نوعی شیوه رومانتیسم ملی و مظهری از تاریخ باستان بود . در دستور كار قرار گرفت .
در اینجا دو عامل مهم بود یكی معماری قبل از دوران اسلام و دوم استفاده از تكنولوژی مدرن غربی در ساختمان سازی معماری دوره هخامنشی به ویژه آثار باقیمانده تخت جمشید و پاسارگاد كه جلوه گاه عظمت این كشور بود .
بر همین اساس ساختمان های بسیاری در تهران با الهام از معماری هخامنشی بنا شده از جمله:
كاخ شهربانی ـ طرح قلیچ باغبان عكس اوپك دبیرستان انوشیروان - ماركف
بانك ملی هاینریش اوپك
كلانتری دربند هاینریش آلمان اسلاید
شركت فرش هاینریش اوپك

مقایسه فرم

آندره گودار - مقبره حافظ - سعدی - ساختمان كتابخانه ایران

ویژگیها

1- ایجاد ایوانهای عظیم و مرتفع در ورودی ها
2- مركزیت بنا با ستون و سرستون ها كه در تخت جمشید به وفور یافت می شود و یا به صورت عریض و سراسری
3- پنجره ها و قابهای اطراف آنها نظیر تخت جمشید
4- استفاده از كنگره های كنار بام كاخها
5- بناها به شكل مرتفع كه حاكی از عظمت و قدرت است .
6- مصالح سنگ و سیمان
7- استفاده از نقش و متیف های تخت جمشید
8- تشابه به بناهای دوان هیتلری : رومانتیسم ملی نشانه عظمت

گرایش دیگری در سبك معماری ملی شاهد هستیم . رجوع به معماری دوره ساسانی و استفاده از عناصر - فرم ها و ایده های معماری این دوره ایران است . كه خود منبعث از معماری دوره اشكانی است و بازتابی از معماری مناطق كویری و گرم و خشك این معماری تفاوت زیادی با معماری هخامنشی دارد .
معروفترین این بنا كه با گرایش به آن دوره ساخته شده است ، موزه ایران باستان است . گدار - حافظ - سعدی اثر معروف آندره گودار واضع در ضلع جنوب غربی باغ ملی است . ( كتابخانه ملی - مجموعه دانشگاه تهران )

1- ایده از ایوان عظیم مداین ( ساسانی )
2- ورودی اصلی را طاق عظیمی در برگرفته است به ارتفاع كل بنا دقیقا همان الگو اوپك و اسلاید
3- استفاده از ستون جهت تاكید در ارتفاع شده است .
4- مصالح اصلی بنا آجر می باشد .

5و6 - بنای بعدی بنای اداره پست است - كه ماركف هر دو در محدوده باغ ملی است كه هر دو آمیخته ای از هنر هخامنشی - ساسانی و معماری نئوكلاسیك فردگرا را در بردارند . ( ساختمان پست )

7و8 - یكی از آثار بی نظیر دوره رضاخان است : پهلوی اول

1- تركیبی از نیم ستونهای سنگی با سرستونهای الهام یافته از تخت جمشید كه بر روی پایه كشیده و ممتد سنگی قرار دارد .
2- ارتفاع بلند داخل ورودی ساختمان .
3- استفاده از پلان مربع مستطیل داخل بنا .
4- در میان نیم ستونها دو ردیف پنجره منظم كه بالایی از نوع پنجره های قوس دار و جناقی است .
5- آجر در حد فاصل ستون های سنگی و پنجره ها از روی پایه ممتد سنگی بنا شروع می شود .
6- در قسمت بام سطحی كشیده را در مقابل پایه سنگی زیریش بوجود آورده .
7- كشیدگی بنا عظمت و زیبایی بسیاری به آن می بخشد و به همراه تقسیمات ایجاد شده در ورودی اصلی ناحیه میانی و همچنین در دو انتهای ساختمان كه عمدتا آجری هستند . كه نقش همگی متاثر از معماری نئوكلاسیك اروپا هستند .

9و10- مدرسه فیروز بهرام - در مدرسه فیروز بهرام نیز همان قوس های جناقی پنجرها نوار های زیر سقف و سر ستون و بقیه عناصر مشخص است .

سر در باغ ملی

میدان راه آهن و بنای آن ( اوایل پهلوی دوم )

ارتباط رضاشاه با كشور آلمان و فعالیت مهندسین آلمانی در ایران باعث گردید بسیاری از بناهای اطراف راه آهن با شیوه ساخته شوند .
ساختمان بسیار زیبا راه آهن و ساختمان مركزی آن ضلع گوشه شمال غربی ساختمان قماش معروف بوده و در حال حاضر ساختمان راه آهن است .

تصاویر میدان انقلاب

در دوره رضا شاه
اداری و حكومتی میدان ها و پل ها و نهایت شهرسازی
اتصال اول به دوم دارای یك سری نظم بوده ولی پهلوی دوم ناگهان یك جهش نامطلوب بوده است .

نتیجه گیری

در مورد واحد های مسكونی دوره رضاخانی مسكونی ها سبك انگلیسی دیواره ها از آجر سفال قرمز
دیوارهای باربر
سقف صاف
ایجاد بالكن
و پنجره ها به سمت كوچه و حیاط
پنجره های سرتاسری با نعل درگاه افقی
عموما برایش اساسی بوده است .

پهلوی اول

تاثیر معماران - آلمانی- فرانسوی - اتریشی - انگلستان

اشاره به پهلوی دوم

پس از حركت اقتصادی و فرهنگی در ایران عده ای جهت تحصیل به اروپا - آمریكا و جاهای دیگر رفتند و معماری ایران در این شلوغ بازار گم شد .
وبعد از آمدن عده ای به دنبال بساز و بفروشی و پول در آوردن شروع به معماری كردند و این است كه هر نقطه تهران و شهرهای بزرگ دیگر آلبومی از معماری اروپا یا آمریكا ( مدرن - پست مردن و غیره ) می باشد .

میدان حسن آباد

ابنیه میدان حسن آباد در دوره رضا شاه و به دستور سرتیپ كریم آقا بوذرجمهوری رئیس بلدیه ( شهرداری ) تهران پس از تخریب در سال 1313 احداث شد و یا علی باقریان ( به روایتی )
تقلید از معماری غربی بخصوص معماری اتریش است كه 8 گنبد با رویه فلزی این میدان را احاطه كرده بود و تمام موتیو های اصلیش الهام از معماری غربی را دارد . یكی از كارهای فروغی احداث ، بانك ملی حسن آباد است كه ایشان خیلی بساختن آن افتخار می كرد .

دوره قاجار

درون گرا
تزئینات داخل
معماری كارت پستالی
ایجاد سرستونها و ستونها بر سر در ورودی ها و ایوانهای بلند ایجاد پلكان در محور اصلی رعایت سلسله مراتب
پنجره های ارسی = 3 دری - 5 دری - 7 دری
سقف شیب دار شیروانی و خیمه ای
شیشه های رنگی
آئینه كاری
گچ بری
نقاشیهای لندن كاری
اشاره به شهرسازی
ایجاد میادین
ارگ
سبزه میدان
توپخانه
میدان مشق = امارت كاخ وزارت امور خارجه - پشت شهربانی - وزارت جنگ

در سال 1135 هجری در زمان حكومت سلاطین صفوی افغانیها به ایران حمله می كنند و بعد از آن نادر قلی از قبیله افشار با یكی از شاهزادگان صفوی در سال 1142 موفق به بیرون راندن افغان ها گردیدند .
پس از نادر قلی در سال 1160 هجری بقتل رسید و حكومت به دست كریم خان زند رسید . این دوره برای ایران نافع بود و نهایتا بعد از مرگ كریم خان آقا محمد خان رئیس قبایل قاجار كه در سواحل دریای خزر بود حكومت ایران را بدست گرفت .

آقا محمد خان
فتحعلیشاه
محمد شاه نوه فتحعلی

در سال 1264 هجری قمری ناصرالدین شاه به سلطنت می رسد . در این زمان بخاطر سفرهای زیاد پادشاه به اورپا ، تمدن و هنر غرب در ایران نفوذ بسیار عمیق پیدا كرد . ار آثار این نفوذ تاسیس تلگراف - توسعه مطبوعات - مدارس - و نشر افكار آزادیخواهی را می توان نام برد .
از اواخر دوره صفویه تا اواسط سلطنت ناصرالدین شاه به علت آشفتگیهای موجود و جنگ های پی در پی و عدم ثبات و فقدان امنیت - هنرهای معماری و تزئینات ساختمانی ایران كه در دوران صفویه وسعت و تنوع زیاد پیدا كرده بود طی این دوره نابسامانی ملی به انحطاط گرائید .
فقط در دوره كوتاه كریم خان زند - ارگ كریم خان را در شیراز بر پا گردید . در دوره قاجاریه سبك جدیدی در معماری زاییده نمی شود . معماران این دوره دنباله رو معماران دوره صفویه بوده اند .
در دوره ناصرالدین شاه هنر صنایع ظریف مانند گچبری - آئینه كاری - كاشیكاری رونق یافت و در اثر ارتباط بیشتر ایران با اروپا معماری اروپا در هنر معماری ایران نفوذ می كند و معماران ما از اروپا تقلید می كنند .
ایجاد سرسرای ورودی با پلكانهایی كه در وسط سرسرا شروع می شود و از پاگرد به دو شاخه در جهت مقابل یكدیگر بالا ادامه می یابد تاثیر معماری كشورروسیه است كه این نوع معماری از قبیل كاشیكاری و آئینه كاری و گچبری و ازاره بندی توام می گردد . و گوشه ای از معماری قاجار را شكل می دهد . رنگ زرد .
ایجاد زیر زمین ها با طراحهای زیبا و پوشش های ضربی - آجری - تهیه حوضخانه- متداول گشتن بادگیر در بنا جهت خنك كردن فضاها و احداث تالارهای بزرگ شاه نشین و غرفه ها و گوشوارها نمونه ای از بنا ها در كاشان می باشد .
بادگیرهای زمان قاجار در تهران - یزد - ابرقو - كاشان - سمنان مشاهده می شود كه چطور در دوره قاجار ساختن بادگیر از صفویه اقتباس شده و تكامل پیدا كرده است .
در معماری كاخ سازی - ساختن بادگیر مزین به كاشیكاری وطلا در عمارات و آئینه كاری یك ركن از معماری اصیل ایرانی بوده .
بناهای مسكونی دوره قاجاریه ، شامل اطاق مركزی ، ایوان ، با ستون در جلوی ورودی و بعضا در قسمت ورودی خانه و اطاقهای كوچكتر واقع در اطراف اطاق مركزی بصورت های ساده یا مفصل بنا به صنعت یا قوت مالی احداث شده متاسفانه به جهت استفاده از مصالح نامطلوب مانند چوب و خشت خام بناهای زیادی از دوره قاجاریه بجا مانده است . چون فاقد استحكام بوده اند .
مانند بناهای آقای بروجردی در كاشان - خانه آجری آقای شیبانی در طبس دوره قاجاریه . در معماری مذهبی قاجاریه مانند ساختن مسجد - مدارس دینی - تكیه و حسینیه ها شیوه معماری همان است كه در ادوار پیش بوده است - مسجد شاه تهران قزوین - سمنان - مسجد سید در زنجان و مدرسه سلطانی در كاشان گواه این ادعاست ( رنگ زرد در كاشیكاری - طرح گلپونه ) در جداره ها و نماها .
علاوه بر معماری مذهبی كه پیروی از صفویه بوده است معماری كاخ سازی و ساختمان مسكونی آمیزه ای از عوامل معماری ایرانی و اروپایی را در هم آمیخته است .
از دوره قاجار تیمچه های وسیع با پوشش ضربی مانند تیمچه حاجب الدوله صدراعظم - امین اقدس -علاءالدوله در تهران موجود است .
اما مشهور ترین و زیباترین آنها تیمچه امین الدوله در كاشان است در زمان شاه عباس اول در محل كاخ گلستان فعلی عمارتی چهارباغ و چنار احداث شده بود .
در زمان ناصرالدین شاه 1268 قسمت شرق باغ توسعه یافت و كاخهای دیگری در اطراف آن كه باغ گلستان نامیده شده است .
مجموعه كاخها : شامل - تالار موزه - سرسرای ورودی - تالار آئینه - تالار برلیان - تالار عاج بوده - تالار تاجگذاری (1296) تخت زرین جواهر نشان به نام تخت طاووس - عمارت شمس العماره در سال 1284 هجری قمری بسرپرستی معیر الممالك در ضلع شرقی باغ گلستان با سردر و نقش خورشید احداث شد . كلاه فرنگی بدستور فتحعلی شاه قاجار در سال 1231 هجری قمری تخت مرمر بزرگی ساخته شده كه اكنون در وسط ایوان اصلی كاخ قرار دارد .
مسجد شاه با مسجد سلطانی از بناهای دوره فتحعلیشاه قاجار است كه بسال 1240 بپایان رسید . در زمان ناصرالدین شاه در سال 1307 هجری قمری تعمیر گردید . دو مناره و سر در مسجد شاه تهران از آثار زمان ناصرالدین شاه قاجار است . نمونه ای از كاشیكاری های زیبا نمایان است و رنگهای زرد الهام گرفته از دوره صفویه است .

مسجد سپهسالار تهران

مجموعه ای باشكوهی كه شامل ، جلوخان - سردر - دهلیز - ساختمان دوطبقه حجره ها - چهار ایوان - مقصوره و گنبد عظیم و شبستان ( چهلستون ) گلدسته ها - مناره كاشی كاری و مخزن كتاب ( در مورد تعمیر گنبد و مناره ها و ارتفاع كرسی چینی كف 1 متر در سطح كل ، رینگ بتونی )
در قرن 13 هجری ارتفاع گنبد 37 متر بوده بانی این مسجد عظیم كه به مدرسه ناصری شمهور است ساخت این ساختمان را در سال 1296 آغاز كرد .
در ورودی در حاشیه خیابان بیمارستان قرار دارد و از ضلع شرقی به طرف مسجد و مدرسه باز می شود . در این دهلیزها شاهكارهایی از معماری و كاشیكاری معروف به هفت كاسه ( طاق معلق ) بیادگار مانده است از مشخصات ممتاز تزئینات این بنا گذشه از طاق معلق - كاشیكاریهای مصور خشتی - رنگارنگ و ستونهای یكپارچه و سنگهای ازاره بنا از لحاظ حجاری قابل توجه است .
رعایت سلسله مراتب ورودی ها و كاشیكاری گچ بری - آئینه كاری - نمایان شدن رنگ زرد بالابودن بناها از سطح زمین پلكان = سرستونها ، ایوان 3 دری و5دری ها ، سقف های دور دار ، پنجره های دوردار ، شیشه رنگی و معماری كارت پستالی از مناظر این ساختمان هستند .
ما نمی توانیم اتصال یك دوره معماری را به یك دوره دیگر بصورت ریاضیات محاسبه نمائیم مثل 5 ، 4 ، 3 و 12 بلكه اثرات هر دوره كم كم به صورت عناصری منفرد تبدیل به یك طرح و یك دوره می گردد . مثل پیدا شدن آهن و بتن ناگهان مثل درگاه پنجره ها را از حالت نیم دایره و قوس بصورت تخت سقف های شیروانی و سنتوری یا خیمه ای را به صورت تخت :
ارتفاع ساختمانها را بلند تر
و سطح بدنه ها را سیقلی تر
شروع تراس ها و یا بالكن ها
این چنین است كه تغییر و تحول هر دوره معماری مشروط به اینكه حكومت وقت تغییر نكند حركت و سیری اینگونه خواهد داشت .
حال اگر حكومت یك كشور بعد از یك انقلاب دگرگون گردد در این حكومت ها تغییرات ناگهانی نیز بوجود خواهد آمد چرا كه دوره جدید با تفكر جدید و برنامه های جدید شكل می گیرد